Lịch sử Lễ Giáng sinh

Ngày nay, Lễ Giáng sinh - Noel là một trong những ngày lễ phổ biến nhất của Kitô giáo, nhưng trong những thế kỷ đầu, Giáo hội chưa hề cử hành ngày sinh của Chúa Giêsu. Trọng tâm đời sống phụng vụ thời sơ khai quy tụ vào mầu nhiệm Vượt Qua: cuộc Khổ nạn, Phục Sinh và Hiển vinh của Đức Kitô. Chỉ từ thế kỷ IV, khi các tranh luận Kitô học trở nên gay gắt chung quanh bản tính thần linh và nhân linh của Đức Giêsu, ý nghĩa cứu độ của việc Ngôi Lời nhập thể mới được nhấn mạnh hơn, và nhu cầu mừng ngày Chúa giáng sinh dần xuất hiện trong lịch phụng vụ.

Các sách Tin Mừng không ghi rõ ngày Đức Giêsu chào đời. Ở một số Giáo hội Đông phương – đặc biệt là tại Alexandria – từ thế kỷ II, cộng đoàn đã cử hành lễ Hiển Linh vào ngày 6/1 như một mầu nhiệm tổng hợp về việc tỏ mình của Con Thiên Chúa cho muôn dân. Ở truyền thống này, có nơi giữ việc mừng Giáng sinh – Hiển linh chung một ngày cho đến nay, điển hình là Giáo hội Tông truyền Armênia. Trong khi đó, ở Tây phương, nhiều ngày khác nhau từng được đề xuất trước khi dần thống nhất chọn 25/12, trùng với thời điểm Đông chí theo lịch Julius đang sử dụng lúc bấy giờ.

Sự chọn lựa 25/12 diễn ra trong bối cảnh văn hóa – tôn giáo của Đế quốc Rôma, nơi có những lễ hội dân gian mừng mặt trời trở lại sau đông chí. Tại Rôma, người ta quen cử hành ngày sinh của thần Mithra cũng như tôn vinh Sol Invictus (Mặt Trời bất khả chiến bại). Ở các vùng Germanic lại có lễ Yule, gắn với những truyền tích mùa đông. Đối với người Kitô hữu tuyên xưng Đức Kitô là “ánh sáng thế gian” và là “Mặt Trời công chính”, việc cử hành vào thời điểm ánh sáng thắng thế có chiều kích biểu tượng mạnh mẽ: Hài Nhi xuất hiện như bình minh của ơn cứu độ. Bằng chứng sớm nhất về việc mừng Sinh nhật Chúa Giêsu vào ngày 25/12 tại Rôma được ghi nhận vào năm 336, đánh dấu một mốc quan trọng trong lịch sử phụng vụ.

Song song với việc ấn định ngày lễ, thế kỷ IV còn chứng kiến bước ngoặt lịch sử khi hoàng đế Constantin ban chiếu chỉ Milan (313), mở ra thời kỳ bình an cho Kitô giáo. Các cuộc hành hương về Đất Thánh nở rộ; những địa điểm gắn với cuộc đời Chúa Giêsu được nhận diện và tôn tạo. Theo truyền thống, hoàng đế đã xin thân mẫu là thánh nữ Hêlêna khởi xướng việc kiến thiết các đền thánh: cụm đền Mộ Thánh (liên quan đến Tử nạn – Phục Sinh), đồi Cây Dầu (Liên hệ với Lên Trời) và đặc biệt Vương cung thánh đường Giáng Sinh ở Bêlem, nơi ghi dấu biến cố hạ sinh. Từ mỗi địa điểm, các nghi thức phụng vụ đặc thù được hình thành, rồi dần ảnh hưởng đến thực hành của các Giáo hội khác qua các bản văn và truyền thống phụng vụ.

Cùng theo thời gian, chu kỳ Noel được định hình trong tương quan với Mùa Chay – Phục Sinh. Một thời kỳ chuẩn bị trước Giáng sinh xuất hiện vào cuối thế kỷ IV và về sau ổn định thành Mùa Vọng bốn tuần, như một hành trình trông đợi và hoán cải để đón Emmanuel – Thiên-Chúa-ở-cùng-chúng-ta. Ở đầu năm phụng vụ mới, cộng đoàn đi từ lời ngôn sứ về Đấng Mêsia cho tới đêm hang đá, rồi tiếp tục chiêm ngắm mầu nhiệm tỏ mình trong lễ Hiển Linh (6/1) và khép lại chu kỳ bằng lễ Chúa chịu Phép Rửa, nhấn mạnh sứ vụ công khai của Đức Kitô.

Về mặt kỷ luật phụng vụ, Công đồng Agde (506) tại Gaule đã nâng Noel thành lễ buộc trong Giáo hội Tây phương, khẳng định vị trí trọng yếu của ngày lễ trong đời sống tín hữu. Không lâu sau đó, vào năm 529, hoàng đế Justinian ban sắc lệnh ấn định 25/12 là ngày nghỉ dân sự, giúp việc cử hành lan tỏa ngoài phạm vi Giáo hội. Từ các trung tâm đô thị của Rôma và Constantinople, lễ Giáng sinh dần lan khắp châu Âu: đến Gaule từ thế kỷ VI, rồi đến các dân tộc Slav vào khoảng thế kỷ X, hòa nhập với phong tục địa phương mà vẫn giữ hạt nhân thần học là mầu nhiệm Nhập Thể.

Nhìn chung, lịch sử Lễ Giáng sinh là một dòng chảy qua lại giữa Đông và Tây, giữa biểu tượng văn hóa và tín điều đức tin. Từ Bêlem khiêm hạ đến Rôma rực rỡ, từ những hang đá mộc mạc đến các vương cung thánh đường uy nghi, Giáo hội đã dệt nên một truyền thống sống động. Mỗi mùa Giáng sinh, khi ánh nến thắp lên trước máng cỏ, người tín hữu không chỉ nhớ một ngày trong lịch sử, nhưng chạm vào một biến cố luôn hiện tại: Thiên Chúa bước vào thời gian để cứu độ con người, và lịch sử nhân loại từ đó mang một hướng đi mới.

Nguồn:

• Lịch sử Lễ Giáng sinh